पितळखोरे लेणी

 

पितळखोरे लेणी हा लेणीसमूह औरंगाबाद जिल्ह्यात कन्नडजवळ आहे. हा लेणीसमूह शिल्पांसाठी प्रसिद्ध आहे.

पितळखोरे लेणी भारतातील सर्वात जुनी लेणी असल्याचे मानले जाते. ही लेणी सुमारे इसपूर्व दुसऱ्या शतकातील म्हणजे अजिंठा-वेरूळची लेणी येथील लेण्यांपेक्षाही प्राचीन असल्याचे मानले जाते. या लेण्यातील काही गुहा दुमजली आहेत व वर जाण्यास भुयारातून पायऱ्या खोदलेल्या आहेत. मुख्य गुंफा म्हणजे एक मोठा चैत्य आहे. मधल्या भागात ३५ स्तंभ असून या स्तंभांवर धवल, कृष्ण, रक्त आणि तपकिरी वा पिंगट रंगात रंगवलेली बौद्ध संन्यास्याची चित्रे आहेत. भोवतालच्या दालनातील छतावर सिंहासनाधिष्ठीत आणि वर छत्र असलेल्या बुद्ध मूर्तीनी चितारलेले, सजवलेले आहे. मुंडन केलली मुले व बुटक्या मूर्ती गुढघे टेकून वंदन करताना दिसतात. स्त्री-पुरुष यांच्या आकृतीही येथे दिसतात. (या चित्रांचा काल गुहेपेक्षा अर्वाचीन दिसतो.) चैत्य लेणे क्र.३ आणि विहार लेणे क्र. ४ यांच्या दर्शनीय भागात गन्धिक कुलातील मितदेव आणि पैठणच्या संघकपुत्र यांचे दानलेख आहेत. विहार लेणे क्र. ४ येथील गजथर हा प्राचीन भारतीय वास्तू शिल्पातील चौथऱ्यावर दाखविलेला पहिला गजथर आहे. हे हत्ती अलंकार युक्त असून त्यांच्या दोन्ही बाजूना घंटा लोंबताना दिसतात. या लेण्याच्या प्रवेश द्वारावरील द्वारपाल लक्षणीय आहेत. या लेण्यातील एक अप्रतिम शिल्प म्हणजे राजा-राणी शिल्प होय. या राजदंपतीने भारतीय शिल्पकला क्षेत्रात एक आगळे-वेगळेच महत्त्व प्राप्त करून घेतले पाटणा देवी मंदिरापासुन सुमारे ३ कि.मी. अंतरावतर पितळखोरे हे प्राचिन लेणे आहे. राजा सातवाहनांची राजधानी प्रतिष्ठान (पॆठण) ते नालासोपारा हा अतिप्राचीन रहदारीचा प्रमुख मार्ग पितळखोर्‍याहुन जात होता. त्यामुळेच ह्या जागेची निवड बौध्दांनी लेणी कोरण्यासाठी केली आसावी. महामायुरी ह्या बौध्दधर्मीय ग्रंथामध्ये शकरीन हा यक्ष पितलिंगया येथे राहतो. असा उल्लेख आला आहे. वरील ग्रंथाचे संदर्भातुनच पितलिंगया म्हणजे आताचे पितळखोरे होय. येथील लेणी खोल अरुंद दरीच्या दोन्ही काठावर दगडात कोररेली आहे. लेण्याचे पाण्याच्या प्रवाहामुळे दोन भाग झाले आहेत. एका भागात १ ते ९ लेण्या आहेत व दुसर् भागात १० ते १२ लेण्या आहेत. दोन्ही गटातील लेण्या एकामेकासमोर आहेत. येथुन एक मार्ग औरंगाबादकडे जातो. इंग्रज शास्त्रज्ञ विल्सन फग्य्रुसन व बोर्जेस ह्यांनी ह्या लेण्या प्रथम लोकाभिमुख केल्या. येथील झालेल्या पुरातत्वीय संशोधनावरुन ह्या लेण्या पहिल्या शतकाच्या जवळपास वापरात असाव्या. नंतरच्या काही काळात ह्या लेण्या वापरात नसाव्या. नंतर पुन्हा पाचव्या सहाव्या शतकात येथे वर्दळ सुरु झाली हे दोन्ही काळ अनुक्रमे सातवाहन व वाकाटकांचे होते. लेण्यांच्या प्रवेश द्वाराला अकरा पायर्‍या आहेत.

उजव्या बाजूस ह्त्तीची रांग आहे. जणु काही लेण्यांच्या सर्व बोजा हेच पेलत आहे. असा भास त्यावरुन होतो. प्रवेशद्वार ५ फूट ४ इंच * ७ फुट ६ इंच आहे. दरवाज्याचा पट्टा अर्धकमळ व त्रिरत्नांच्या नक्षीने सजविला आहे.. या दरवाजाच्या दोन्ही बाजूस दोन द्वारपाल हे अतिशय रुबाबदार पणे उभे आहेत. येथेच द्वारपालाचे वरचे बाजूस हत्तीचे शिल्प आहे. उजव्या ह्त्तीचे वर किन्नराचे शिल्प आहे. दरवाजाचे वर गजलक्ष्मीचे शिल्प होते. आज ते खाली पडले आहे. अशा रितीने गतकालाचा पुरावा देत ह्या लेण्या उभ्या आहेत.मराठवाडय़ामध्ये प्रबळ राजसत्ता राज्य करून गेल्या. सातवाहन, राष्ट्रकूट, यादव या राजसत्ता इथे नांदल्या. सलग कार्यकाळ लाभल्यामुळे यांनी कलेला आश्रय दिला. प्रबळ, सामथ्र्यवान यादव राजघराण्याची राजधानी असलेले औरंगाबादजवळचे देवगिरी. इसवी सनाच्या १० व्या शतकापासून ते १४ व्या शतकापर्यंत यादव राजांनी या प्रदेशावर राज्य केले. भिल्लम, सिंघणदेव, कृष्णदेव, महादेव, रामचंद्रदेव असे सामथ्र्यशाली राजे या कुळात होऊन गेले. यादव नृपती शौर्य, कला आणि साहित्याच्या क्षेत्रातही प्रसिद्ध होते. ज्ञानेश्वर माऊ ली यांच्याबद्दल असे म्हणतात की,

‘‘तेथ यदुवंश विलासु,

जो सकळ कळा निवासु

न्यायाते पोषि क्षितिशु,

श्रीरामचंद्रु’’

संपन्न अशा मराठवाडय़ामध्ये मूर्तिकला, मंदिर स्थापत्य आणि साहित्याची भरभराट झाली होती. औरंगाबाद आणि त्याच्या परिसरामध्ये त्याच्या खुणा ठायी ठायी आढळतात. अजिंठा आणि वेरुळचे लयन स्थापत्य तर फारच प्राचीन आहे; परंतु त्याचबरोबर तेवढीच प्राचीन असलेली पितळखोरा लेणी, पाटणादेवी, कन्नड, ही ठिकाणेसुद्धा तेवढीच महत्त्वाची ठरतात. औरंगाबादमध्ये मुक्काम करून एक-दोन दिवसांत ही आपला प्राचीन वारसा जपणारी स्थळे सहज पाहून होतात. काही अगदी वेगळी तरीसुद्धा न चुकता पाहायची स्थळे आपल्या सहलीमध्ये मुद्दाम समाविष्ट करून घेतली पाहिजेत. या प्रदेशात अत्यंत तीव्र उन्हाळा असतो, त्यामुळे ते दिवस सोडून वर्षभर केव्हाही इथे मनसोक्त फिरावे.