______महाराष्ट्राच्या दक्षिणेला ५५०-६००कि मी अंतरावर वसलेल व पर्यटनाच्या दृष्टीने गजबजलेले पुर्वीचे भागानगर व आताचे हैदराबाद.मेट्रो ट्रेन व हाय टेक सिटी सारख्या अद्यावत तंत्रद्नानाने दिवसेंदिवस प्रगतीच्या उत्तुंग शिखरावर बसू पाहणारं एक अत्यंत सुंदर शहर.संपुर्ण शहराला गोल राऊंडमध्ये असणारा सहा पदरी रींग रोड यामुळे ट्राफिंक कंट्रोलींग बर्यापैकी सुलभ आहे.या अशा शहराला पुर्वीचा इतिहासही रोमहर्षक आहे.भारत स्वतंत्र्य होण्याच्या व भाषावार प्रांतनिर्मितीच्या आधिचा कालखंड पाहता अगोदर संपूर्ण दक्षिण भारत कर्नाटक म्हणून संबोधला जात होता.सांप्रत भारतातील कर्नाटक, आंध्रप्रदेश आणि तामिळनाडू ह्या राज्यांचा समावेश होत असे.यातील आंध्रप्रदेश राज्याचे एक आंध्र व दुसरा तेलंगणा असे दोन विभाग केले आहेत.साधारणपणे १३ व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या कालखंडामध्ये आल्लाउदिन खिलजीचा वजिर ताज अल-दिन इज्ज अल-द्वा उर्फ मलिक काफूर याने दक्षिण भारतावर सॉरी केली.यात त्याने अनेक हिंदु राजांचा पराभव केला.मलिक काफूर राज्य संपादन करत पुढे पुढे जात होता.सन १३३६ मध्ये हरिहर आणि बुक्क राय ह्यांनी एकत्रितपणे मलिक काफूर विरुद्ध लढा देऊन विजयनगरची स्थापना केली. त्यानंतर कृष्णा नदीच्या दक्षिणेकडील सर्व भूभाग हा विजयनगर म्हणून ओळखला जाऊ लागला आणि त्याच वेळी उत्तरेच्या भागात बहामनी राज्याची स्थापना झाली. पुढे १५ व्या शतकात बहमनी राज्याचे तुकडे होऊन त्याचे पाच भाग झाले.
१)अहमदनगराची निजामशाही
२)वर्‍हाडातील इमादशाही
३)बिदर येथील बरीदशाही
४)विजापुरातील आदिलशाही
५)गोवळकोंड्याची कुतुबशाही
ह्या सर्व शाह्यांनी एकत्र येऊन विजयनगरचा पाडाव केला आणि ते साम्राज्य आपापसात वाटून घेतले. पुढे काळाच्या ओघात पाचपैकी दोन बलाढ्य शाह्या टिकून राहिल्या आदिलशाही आणि कुतुबशाही.यातील सांप्रत हैदराबाद शहराजवळील गोवळकोंडा किल्ला हा या कुतुबशाहीचा राजधानिचा किल्ला होय.कुतुबशाहीचा इतिहास पाहिला तर बहमनी साम्राज्यातून विलग होऊन महंमद कुली कुत्ब शाह याने या शाहीची स्थापना केली.कुतुबशाहीतील राज्य शासक-
१५१२-१५४३
कुली कुतुबशहा
१५४३-१५५०
जमशेद कुतूबशहा
१५५०-१५८०
इब्राहीम कुतुबशहा
१५८०-१६११
महंमद कुली कुतुबशहा
१६११-१६२६
सुलतान कुली कुतुबशहा
१६२६-१६७२
अब्दुला हुसेन कुतुबशहा
१६७२-१६८७
अबुल हसन कुतुबशहा( कुतुबशाहीचा शेवट)
______काकतीय वंशांच्या राजाने हा किल्ला बांधला.सुरुवातीच्या काळीत चालुक्यांचे प्रतिनिधित्व करणार्या राजघराण्याने नंतरच्या काळात आपले स्वतंत्र्य राज्य घोषित केले.बहमनी सत्तेने याचा पराभव केला.किल्ला बहमनी सत्तेत गेला.त्यानंतर सत्ता विघटनाने तो कुतुबशाहीकडे आला व राज्याचे केंद्र बनला.आजमितीला किल्ला पुर्णपणे उध्वस्त झाला आहे.बाला हिसार हा बालेकिल्ला व किल्ल्याची तटबंधी तेवढी शिल्लक आहे.४ कि मी लांबींच्या तटबंधीस एकूण ८७ बुरुंज आहेत.तात्कालीन काळात या तटबंधीच्या आतच लोक रहात होते.आजही तटबंधीच्या आत पुर्णपणे लोकांचे वास्तव्य आहे.बाला हिसार या बालेकिल्ल्याचे द्वार सुंदर आहे.यावर दोन शरभ कोरलेले आहेत.दरवाजाच्या समोरच संरक्षक बुरुज उभारलेला आहे.खुपच मजबूत व लढाऊ बांधणीचा हा बुरुज आहे.एकूण किल्ला हा ग्रॅनाईट या दगडा पासून बनवलेला आहे.या परिसरात याच प्रकारातील दगड अढळतात.सह्याद्रीच्या काळ्या रॉकच्या तुलनेत हे दगड तेवढे मजबूत नाहित.
_______कामाच्या निमित्ताने दोन तीनदा हैदराबादला जाणे झाल.पण,किल्ला बघायचा काही योग येत नव्हता.या वेळी वेळात वेळ काढून किल्ला बघायला गेलो.बालेकिल्ल्याची निगा येथील प्रशासनाने उत्तम राखली आहे.बालेकिल्ला पाहण्यासाठी प्रत्येकी १५ रुपये तिकीट आहे.किल्ल्यावर कुठल्याही प्रकारचे प्लास्टिक नेण्यास बंधी आहे.खालीच संपुर्ण सामान चेक केल जात व मगच वरती सोडतात.बालेकिल्ल्याचे बांधकाम खुपच सुंदर पद्धतीचे आहेत.या किल्ल्यांनी कधी लढाईचे घाव सोसलेच नाहित.त्यामुळे हे किल्ले आजून चांगल्या स्थितीत आहेत.येथील बांधकामाची पद्धतही सुंदर आहे.वर चढत असताना तुटक अशा पायर्या आहेत.योग्य ठिकाणी टेहाळणी व लढाऊ बुरुज बांधलेले आहेत.१५-२० मिनिटांच्या चढाईनंतर किल्ल्याच्या टॉपला जाता येत.वरही सर्व बाजूंनी तटबंधी व बुरुजाचे काम केलेले आहे.एकंदरीत बालेकिल्ला सुस्थितीत आहे.वरती गेल्यावर पुरातत्व खात्याचेच एक कॅन्टिन आहे. पाण्याची बॉटल घेतली त्याने ४२ रुपये घेतले.म्हटलं यांच काय खर नाही.हे लुटतायेत बहुतेक.पण तो स्टॉलवाला बोलला कि तिकिट मिळते तिथे बॉटल जमा करा व बाकीचे २० रुपये घेऊन जा.मला पहिल्यांदा वाटल कायतरीच टाईमपास आहे.अस आमच्या सह्याद्रीत चुकुनही होत नाही.मी ती मोकळी बॉटल जपून ठेवली व खाली आल्यानंतर तिथे बॉटल जमा केली तर खरोखरच मला २० रुपये दिले.माझ्यासाठी हे नविनच होत.मला हि पद्धत खुपच आवडली.यामुळे कुणीही वरती बॉटल फेकून देत नाही.२० रुपये अडकल्याने सर्वजण बॉटल खाली घेऊन येतात.परिणामी किल्ल्यावर कचराही होत नाही.गडावर सर्व ठिकाणी परमनंट कचरा पेट्या बनवलेल्या आहेत.आपलाकडे अस होत नाही.कीतीही प्रयत्न केला तरी येथील लोक डिसिप्लिन पाळत नाहित.आपल्याइकडे किल्ल्यांवर पहावे तर बाटल्याच बाटल्या व प्लास्टिकचा कचरा पडलेला आहे.खर तर या महाराष्ट्रास या गोष्टीची चाड नाही.बाहेरील देश तसेच महाराष्ट्राबाहेरील राज्य या सर्वांच्या तुलनेने आपला सह्याद्री अनमोल आहे.त्याचा इतिहास थोर आहे.त्याने अनेक वर्षे कित्येक शत्रूशी झुंज घेतली आहे.म्हणून आपल्याला हे आजचे सुखाचे दिवस आहेत.
"पारतंत्र्याची झळ सोसल्याशिवाय स्वातंत्र्याची किंम्मत कळत नाही हे खरेच आहे."
मात्र बदल घडेल.ते तुम्हा आम्हा सर्वांच्याच हातात आहे.
असो....बदल तुम्ही आम्ही केला तर मात्र नक्की घडेल.
______बालेकिल्ल्यात ज्या इमारतीत अंधार असतो तिथे लाईट बसवलेल्या आहेत.जागोजागी व्यवस्थित गार्डन आहे.महत्वाच्या ठिकाणी सेक्यूरीटी गार्ड आहेत.खाली उतरताना तेथील पायर्यांची रचना पाहिली.दगडाचेच कॉलम बनवून त्यावर पायर्या बांधलेल्या आहेत.ते बांधकाम व त्या दगडांची रचना सुंदर आहे.वरती बालेकिल्ल्यावर मोठ मोठ्या दगडांवर दगड तोडल्याच्या खुणा स्पष्ट दिसतायेत.हा खडक ग्रनाईट प्रकारच्या असल्याने या खडकाचे काप तयार होतात.साधारणपणे एका दगडाला एका पाठोपाठ एक असे सात ते आठ होल किंवा चौकोनी खड्डे घेऊन त्यात सौम्य दारुचा दोन तिनदा स्पोट करुन हा दगड तोडला जातो.दगड तोडण्याचे अनेक प्रकार आहेत.आपल्याइकडे त्याच दगडांच्या होलमध्ये लाकडाची पाचर ठोकतात.त़्यात पाणि ओततात.नंतर लाकूड फूगुन दगडास भेग पडते व दगड फुटतो.सह्याद्रीचा दगड कठिण आहे म्हणून येथे मोठे स्पोट करावे लागतात.
थोडा मराठ्यांचा इतिहासही लिहायचा आहे.म्हणून शॉर्टकट मारतो.
_______तर,१६७४ महाराजांचा राजाभिषेक रायरीच्या त्रिशुंगी पर्वतावर पार पडला.राजाभिषेक तर झाला.आता स्वराज्याच्या बॉर्डर कव्हर व सुरक्षित करणे होते.तसेच एका राजाचा राजधर्म आहे की
'नित्य देशाची वाढ करावी.ते सुरक्षित करुन चालवावे'
तसेच राजाभिषेकासही खर्चही झालाच होता.तंजावर प्रांती असणारे आपले सावत्र भाऊ व्यंकोजीराजे यांची स्वराज्य कामासाठी वळविने होते.हि व अशी अनेक कारणे मनात धरुन महाराजांनी दक्षिणेवर स्वारी करण्याचे ठरविले.स्वराज्याची व्यावस्था लावून महाराज "दक्षिण दिग्विजयास" रवाना झाले.मोगलशाहीस तोषिश न देण्याचे पत्राद्वारे कळविले होते.तरीही नळदुर्गला मोगलांसोबत एक लढाई चालू होती.तात्कालीन कुतुबशहा अबुल हसन महाराजांस अनुकुल होता.आदिलशाही मात्र महाराजांच्या विरोधात होती.२५ हजार घोडदळ व ४० हजार पायदळ घेऊन महाराज निघाले.अंबोली घाटावरुन महाराजांनी सैन्याचे दोन तुकडे केले हंबिररावांना एका दिशेने आदिलशाही मुलुखातून व स्वत: भागानगरला निघाले.या मोहिमेचा महाराजांचा तात्कालीन मार्ग कुठल्याच समकालीन साधनांत नाही.मोहिमेत महाराजांनी गुप्तता पाळली होती.त्याची कारणेही तशीच होती.आपण फक्त अंदाज लावू शकतो.माहाराज बिदर किंवा सोलापूर मार्गे भागानगरला पोहोचले.महाराजांचे भागानगरात प्रवेशाआधीच भव्यदिव्य स्वागत झाले. कुतुबशाहीच्या पातशाहांनी महाराजांचे स्वागत करायला मादण्णा आणि आकण्णा यांना पाचारण केले होते. त्यांनी दोन चार गावे पुढे येऊन महाराजांची भेट घेतली आणि त्यांचे यथोचित आदर सत्कार केले. तब्बल एक महिना भागानगरात कुतुबशाहाने महाराजांची आणि त्यांच्या सैन्याची अगदी योग्य बडदास्त ठेवली होती. महाराजांनी आपल्या सैन्याला सक्त ताकीद दिल्याप्रमाणे, कुतुबशाहीच्या रयतेस कुठल्याही प्रकारचा त्रास झाला नाही. ह्यावर पातशाह अधिकच खुश झाला आणि त्यांनी महाराजांसोबत तह केला. त्या तहा अंतर्गत कुतुबशाहीच्या हद्दीत महाराजांच्या मोहिमेसाठी होणारा संपूर्ण खर्च कुतुबशाही उचलणार असे ठरले. त्यासोबतच गोवळकोंड्याच्या सेनापती मिर्झा महमद अमीनच्या नेतृत्वाखाली पुढील मोहिमेस उपयुक्त असा सर्वात आधुनिक तोफखाना, चार हजार पायदळ आणि एक हजार घोडदळ महाराजांना दिला गेला.हा एक प्रकारचा मराठ्यांचा विजयच होता.मनात आणले असते तर कुतुबशाही जिंकायला वेळ लागला नसता.पण महाराजांना सर्वच पिढ्यांवर युद्ध व शत्रूत्व नको होते.म्हणूनच महाराजांनी मैत्रीचे सलोख्याचे सबंध राखले.
______गोवळकोंड्याच्या तट बुरुजांनी व बाला हिसार या बालेकिल्ल्याने या मराठ्यांच्या पराक्रमाच्या कथा ऐकल्या आहेत.ते या पराक्रमाचे साक्षिदार आहेत.पायदळाचे सेनापती येसाजी कंक यांची एक रंजक कथा या ठिकाणी घडली.या घटनेस काही समकालीन संदर्भ माझ्या तरी वाचनात नाहीत.पण,सर्वच गोष्टींना संदर्भ पुरावे शोधायचे नसतात.काही गोष्टी जनमानसात ज्या पद्धतीने पसरलेल्या असतात.त्या तशाच ठेवायच्या असतात.तुम्हा आम्हाला अगदी लहानपणापासून हि कथा माहिती तीच येसाजी कंक व एका बलाढ्य हत्तीची लढाई हि याच किल्ल्यात घडली.त्या तटबंधींच्या झरोक्या खिडक्यांनी या मराठी हत्तीचे शौर्य व इमान पाहिले आहे.या मराठी इतिहासाच्या पाऊलखुणा आहेत.त्या प्रत्येक मराठी तरुणाला माहित असायला हव्यात.या स्वभिमानाच्या तारेवार निष्ठेच्या खाणाखुणा आमच्यासाठी मागे ठेवून महाराज पुढिल मोहिमेस निघाले.इथून पुढे कर्नाटक मध्ये महाराज वेल्लोर किल्ल्यास लढा देऊन पुढे जिंजी(चंजी) घेतली.मग महाराज तंजावरला व्यंकोजीराजेंना भेटले.व्यंकोजीराजांनीही महाराजांचा हिस्सा नाकारला.महाराजांनी तो प्रदेश लढाई करुन जिंकला.इथून महाराजांनी परतीचा प्रवास सुरु केला. कावेरीपट्टम, चिदंबरम,बाळापुर, बंगरूळ, शिरें, होसकोट,आरणी,चिकबाळापूर, दोडडबाळापूर, देवरायानदुर्ग, तुमकुर, चित्रदुर्ग, कल्याणदुर्ग, रायदुर्ग, हंपी, कनकगिरी, कोप्पळ, लक्ष्मेश्वर, गदग हा भागही जिंकून घेतला.अशा प्रकारे महाराज पन्हाळ्यावर परतले मार्च १६७८ आले.खरे तर महाराजांचा हा दक्षिण दिग्विजय येथे साकारण्यासारखा नाही.यावर पुस्तकेच्या पुस्तके इतिहासकारांनी लिहिली.माझा तेवढा अभ्यास नाही व प्रतिभाही नाही.
______सह्याद्रीतील गडकोटांच्या मानाने राज्याबाहेरील किल्ल्यांस सुगिचे दिवस आहेत.खर तर या किल्ल्यांनी कधीच परकीय आक्रमणांना तोंड दिले नाही.सह्याद्रीतील गडकोट हे नेहमीच तोफगोळ्यांच्या मार्याखाली मारले गेले.कणखर छाती करुन कोट लढले.त्यामुळे ते मातीमोल झाले.तुलना कराविसी वाटते.कारण कसेही झाले तरी ते मराठ्यांच्या तेजोमय इतिहासाचे साक्षिदार आहेत.पुढे मागे जनजागृती होऊन सह्याद्रीतील गडकोटांनाही असे सुगिचे दिवस येतील हि आशा आहे.
बघूयात...!
धन्यवाद....!
संकलन-
नवनाथ आहेर
(९९२२९७३१०१)
No comments:
Post a Comment