नृसिंह मंदिर - श्रीक्षेत्र धोम
लेखन ::
©® सुरेश नारायण शिंदे, भोर
shindesn16@gmail.com
सातारा जिल्ह्यातील वाई तालुका म्हणजे ऐतिहासिक स्थळे आणि निसर्गसंपन्न ठिकाणांचा असलेला वारसा पदोपदी पाहावयास मिळतो. तालुक्यातील प्रत्येक गावात ऐतिहासिक घटनांचे अवशेष, डोंगररांगेत असलेले किल्ले व छ.थोरल्या शाहू महाराजांच्या कालखंडात निर्माण केलेल्या वैभवशाली, अप्रतिम स्थापत्यशैलीतील अनेक मंदिरे आहेत. कोल्हापूर नजीक असलेल्या पन्हाळा किल्ला ही शिलाहारांच्या राजधानीचे ठिकाण होते. शिलाहारांचा अखेरचा राजा दुसरा भोज हा होता. दुसरा भोजने जे पंधरा किल्ले निर्माण केले त्यातील चंदन - वंदन, पांडवगड व विराटगड हे दुर्ग वाई तालुक्यात येतात. शिवाय कमळगड, केंजळगड हे शिवकाळचे अनोखे स्मरण देणारे किल्ले याच तालुक्यात येतात. रायरेश्वरपासून सुरू होणाऱ्या शंभूमहादेव डोंगररांग व तेथूनच दुसरी सुरू होणाऱ्या डोंगरावर पाचगणी डोंगरांच्या दरम्यान असलेल्या वाळकी व कृष्णा खोरे निर्माण झालेले आहे. वाई नगरीच्या वायव्येस सुमारे ९ कि.मी. अंतरावर व कृष्णामाईच्या उत्तर तीरावर श्रीक्षेत्र धोम हे सह्याद्रीच्या नैसर्गिक सौंदर्य लाभलेले गाव आहे.धोम गावातून जलाशयाच्या भिंतीकडे जाण्यासाठी झाडीझुडूपातून जाणारी अरूंद रस्त्याने गेल्यावर अगदी जवळच असलेल्या श्री सिद्धेवर देवालयाचा कळस दिसून येतो. कृष्णामाईच्या अगदी तीरावर तटबंदीयुक्त मंदिराचे पूर्वाभिमुखी महाद्वार असून दक्षिण - उत्तरेस देखील प्रवेशद्वारे आहे. सुमारे ३०:५ मी × ३६:५० मीटर लंबगोलाकार क्षेत्राला ३:६६ मी.उंचीची भक्कम तटबंदी आहे. महाद्वार दगड वीट बांधकामात केलेले आहे आहे तर दोन्ही कोपऱ्यात विशाल बुरूज आहेत. दरवाजावर गणेशपट्टी असून त्यावर नगारखाना आहे, यास हवामहाल असे प्रचलित नाव आहे. आत प्रवेश केल्यावर समोर श्री सिद्धेश्वर महादेवाचे घडीव बांधकामातील मंदिर लक्ष वेधून घेते. मंदिरासमोरील नंदीमंडप कलात्मक व वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. २७•४ मी.परिघाची व सोळा कमळ पुष्पांची दगडी पुष्करिणी आहे. त्यात मध्यभागी सुमारे २:११ मीटर लांबीचे दगडी कासवाकृती असून त्याचे पाठीवर अष्टकोनी दगडी स्तंभ आहे. या स्तंभावर अष्टकमानीयुक्त नक्षीदार नंदीमंडप आहे. या नंदीमंडपात सुबक नंदीमूर्ती आहे. श्री नृसिंह जयंतीच्या दिवशी या पुष्करिणी पाण्याने भरली जाते तेव्हा दिसणारे दृश्य मनमोहक असते. पुष्करिणीतील पाण्यात कासव तरंगत असल्याचा भास होतो. पुष्करिणी मध्ये पाणी सोडण्याची व्यवस्था आहे तर कासवाच्या समांतर पाणी भरल्यास, अतिरिक्त होणारे पाणी कृष्णामाईत प्रवाहित करण्याची रचना केलेली आहे. नंदीमंडप हा स्थापत्यशैलीचा दुर्मिळ, अनोखा व अप्रतिम नमुना आहे. श्री सिद्धेश्वर महादेव मंदिर विधान चौरस असून त्याचे क्षेत्रफळ ४:४२ मी × ४:२ मी इतके आहे. मंदिराच्या तीन कमानीयुक्त सभामंडपात प्रवेश करण्यासाठी पायऱ्या चढून जावे लागते. पायऱ्यांच्या खाली एक लहान चौकोनी खिडकी आहे. श्री सिद्धेश्वरच्या गर्भगृहाखाली ४•५ मी. खोलीवर आयताकृती दालन आहे. यात ऋषीवर्य पांडव पुरोहित श्री धौम्यऋषींची स्वयंभू समाधी आहे. सभामंडपात दगडी फरशीवर कासव आहे तर वितानवर सुरेख नक्षी कोरलेली आहे. सभामंडपाच्या तुलनेत गर्भगृह खोलगट आहे. गर्भगृहाच्या दरवाजाच्या स्तंभावर नक्षीकाम केलेले आहे तर वितानवर एक फुल कोरलेले आहे. शिवलिंगाच्या पाठीमागील कोनाड्यात श्री गणेश मूर्ती आहे. श्री सिद्धेश्वर मंदिराचे नागर शैली शिखार चुनेगच्ची विटांचे आहे. हे मंदिर म्हणजे शिव पंचायतन स्वयंभू स्थान आहे. ह्याचे बांधकाम संभवतः पेशवाईच्या सुरूवातीला केले असावे. मंदिराच्या चारही बाजूस श्री सुर्यदेव, श्री गणेश, आदिमाता पार्वती व श्री विष्णू यांची लहान मंदिरे आहेत. यातील पार्वतीमातेच्या मंदिरातील मातेच्या बरोबर त्यांचे पुत्र कार्तिकेन व गणेश यांच्या एकत्रित मूर्ती आहे. तर श्री सुर्यदेव मंदिरातील मूर्ती अप्रतिम शैलीची व बोलकी आहे. सुर्यदेवाची मूर्ती ज्या रथावर आरूढ आहे, त्यास सात वारांचे प्रतीक म्हणून सात अश्व जोडलेले आहेत.
महाद्वाराच्या उजव्या बाजूस दगडी बांधकामातील अष्टकोनी मेघडंबरी आहे. त्यास नृसिंहपार या नावाने संबोधण्यात येते. या पारावरती भव्य दगडी स्तंभ असून याच स्तंभावर पूर्वाभिमुखी आक्राळ विक्राळ उग्र नृसिंह मूर्ती आहे. सव्वा मीटर उंचीची नृसिंह चतुर्भूज मूर्ती एका उंबरठ्यावर अखंड पाषाणात आहे. भगवान नृसिंहच्या मांडीवर दैत्य हिरण्यकश्यपूला आडवे घेतले आहे. उजव्या व डाव्या हाताच्या नखांनी हिरण्यकश्यपूचे पोट विदीर्ण केलेले आहे. बाकीच्या दोन हातात शंख व परशू धारण केलेले आहे. नृसिंह मूर्तीच्या दगडी महिरपात पंचमुखी शेषनागाने फणीवर धरलेला आहे. मूर्तीचे डोळे डोळे आरक्त व विस्फारित असून कर्ण ताठ, जीभ लळलळीत, मुकूटातून आयाळ खांद्यावर रूळणारे आहेत. अलंकारने सजलेल्या मूर्तीच्या पायाजवळ भक्त प्रल्हादाची मूर्ती आहे. याच उग्र मूर्तीच्या पाठीमागील कोनाड्यात श्री विष्णूचा चौथा अवतार असलेल्या नरहरीची शांत रूपतील प्रसन्न व विलक्षण मुद्रेतील दगडी सिंहासनावर आहे. दैत्य हिरण्यकश्यपूच्या वधानंतर प्रसन्न चेहऱ्याची, तृप्त भावना दिसणारी ही मूर्ती आहे. याच नृसिंह पारावर इ.स.१७७९ च्या डिसेंबर महिन्यात थोरल्या माधवरावांच्या शारीरिक प्रकृतीस आराम मिळावा म्हणून त्यांचे कनिष्ठ बंधू नारायणराव यांनी ब्राह्मणांस अनुष्ठानांस बसवले होते.
नृसिंह मंदिर व पुष्करिणी दरम्यान एका रोवलेल्या शिवपंचायतन आहे. याखांबावर शिवाची संगमरवरी तत्पुरूष, नामदेव, अघोर, सद्दोजात अशी चार मुखे चार दिशांना व ईशान हे एक मुख आकाशाकडे तोंड करून कोरलेले आहे. श्री सिद्धेश्वर व इतर मंदिरांचा जीर्णोद्धार इ.स.१७८० मध्ये पुण्याच्या महादेव शिवराम या सावकारांनी केलेला आहे. मात्र श्री सिद्धेश्वर मंदिर निर्मिती शिवपूर्व काळातील असल्याचा संभव आहे. मंदिर समुहाच्या तटबंदी बाहेरील उजव्या बाजूस कृष्णामाईच्या तीरावर दुसरा बाजीराव पेशवा यांनी लहान श्रीराम मंदिर बांधलेले आहे. तर थोड्या अंतरावर थोरल्या छत्रपती शाहू महाराजांनी बांधलेले अजून एक महादेव मंदिर आहे. हा मंदिर समुह कृष्णामाईच्या काठावरती असल्याने हा सर्व भाग पानथळ आहे. मंदिराच्या पूर्वेस काही अंतरावर तीर्थ धृत पापेश्वर नामक अंधारी विहीर आहे.
संदर्भ - १) वाई ः कला आणि संस्कृती - डाॕ.सुरेश र.देशपांडे
२)भारतातील कोरीव मंदिरे - स्वाती देशपांडे
३)श्री क्षेत्र धौमा नृसिंह महात्म्य - श्री.गणेश पांब्रे
©® सुरेश नारायण शिंदे, भोर
shindesn16@gmail.com
