जुन्नर : सातवाहन काळातील बाधकामातील " विट" ...

 

जुन्नर : सातवाहन काळातील बाधकामातील " विट" ...

------------------------------------------------------------

जुन्नर मधील सातवाहन काळात बांधकामासाठी वापरत असलेल्या ' विटा' पक्क्या भाजलेल्या असून त्या बांधकामासाठी वापरत असताना .त्या बांधकामातील भीतींच्या 'विटा ' एका वर एक जोड येणार नाही अशा साधा - मोड पद्धतीने ठेवत असत या शिवाय खालच्या 'विटा ' आडव्या तर वरच्या 'विटा उभ्या या पद्धतीने उभारल्यामुळे बांधकामातील भिंत भक्कम तयार होत असायची.

जुन्नर येथील सातवाहन काळातील लोकवस्ती च्या स्थळातील उत्खननात आढळून येणाऱ्या विटा २१इंच लांब, ११ इंच रुंद व ३ इंच जाड असून काही ठिकाणी त्या आकाराने खूप मोठ्या म्हणजे ४२ इंच लांब, २० इंच रुंद आणि ७ इंच जाडीच्या तर काही विटा त्याहूनही मोठ्या आकाराच्या आढळून येतात.

काही शंकाकृती लहान - मोठ्या विटा जुन्नर परिसरातील सातवाहनकालीन लोक वस्तीस्थानाच्या भागातून अभ्यासक - संशोधक यांना अभ्यासक करण्यासाठी आढळलेल्या आहे. त्या गोलाकार अवशेषांच्या बांधकामासाठी अशा प्रकारच्या विटा चा वापर केल्याने गोलाकार भाग तयार होत असल्याने त्याकामासाठी अशा विटा बनविल्या जात असत . त्याचे पुरावी आजही जुन्नर परिसरातू दिसून येतात.

कुकडी नदीच्या काठावरील आगरगाव , दिल्ली पेठ, सुसरबाग, लेण्याद्री जवळील गोळेगाव , खालचा माळीवाडा येथील उत्खनात सातवाहन कालीन थरात अशा पक्क्या भाजलेल्या स्वरूपातील ' विटा' ह्या मानवी वस्तीस्थानाचा मोठ पुरावा म्हणून ओळखला जातो.

अशा प्रकारच्या विटा पैठण , कराड , नाशिक ,नेवासा, भोकरदन ,तेर इत्यादि ठिकाणच्या सातवाहन कालीन थरात मिळालेल्या आहे

जुन्नर येथील आगर गावात सन २००८ -२००९ मध्ये डेक्कन कॉलेज , पुणे पुरातत्व विभागाने केलेल्या उत्खनामध्ये घराच्या भीतीची रचना बांधकामासाठी वापरण्यात आलेल्या सातवाहनकालीन विटांचे अवशेष पांढरी टेकडीच्या जमिनीत आढळून आले. त्यात ओबड- धोबड दगड बसून तयार केलेल्या एका घराचा ३ थराचा पाया आढळला. त्या विटांची भिंत २२ फूट लांब असलेली आढळली ही भिंत उभारताना विटांचे जोड एकावर एक येऊ नये याची काळजी घेतली जात असल्याचे पुरावे येथील उत्खननात जुन्नर चे इतिहास अभ्यासक बापूजी ताम्हाणे यांना पाहाण्यासाठी संधी मिळाली होती.तो उत्खनन चालू असलेला क्षण आजही मला आठवतो.

जुन्नर येथील दिल्ली पेठ येथे सन २०११ मध्ये केलेल्या उत्खनात भाजल्या विटांचा वापर करून एका शेजारी एक असलेली बांधकामे येथे आढळून आली असून चौरस आकाराचे उंच हौद असे वर्णन करता येईल अशी ही विटांची तीन बांधकामे असून उभ्या भिंती मध्ये त्यांना कोठेही दार नाही .मातीने सपाट केलेला तळ असलेल्या या एका हौद सदृश्य ' विट' बांधकामाची लांबी २.५ मीटर तर रुंदी १.५ मीटर , उंची ३.१५ मीटर असल्याचे आढळून आले . हि सर्व पुरातत्व उत्खनने कशी केली जातात ति मि स्वःता पाहिलेली असल्याने माझ्या सातवाहन काळातील लोकसंस्कृती अभ्यासासाठी ति उत्खनने मला महत्वपूर्ण ठरली आहे.

आगरगांव , गोळेगाव मध्ये राहणाऱ्या गृहस्थाने आपल्या घराच्या बांधकामात आधुनिक विटा व दगड यांच्या वापरा बरोबर सातवाहन काळातील विटांचाही वापर केल्याची दिसून येते. नदीकाठाची माती भात साळीच्या भुश्शात तसेच गवतात मिसळून त्यापासून विटा बनवून त्या विटा भट्टीत भाजून पक्की वीट निर्माण करून त्या विटांचा वापर स्थापत्य निर्मिती साठी केला जात असत.

----- बापूजी ताम्हाणे, जुन्नर

जिल्हा : पुणे ( महाराष्ट्र )

मों. नं. 9730862068

जुन्नरच्या भटकतीतून उलगडलेला "सटवाई" देवी च्या अभ्यासाचा शोध......

जुन्नरच्या भटकतीतून उलगडलेला "सटवाई"

देवी च्या अभ्यासाचा शोध......

---------------------------------------------------

बालकाच्या जन्मानंतर पाचवीला "सटवाई देवी" च्या पूजनाचा विधी जुन्नर परिसरातील काही खेडेगांवातील कुटुंबामधुन केला जातो. त्यासाठी बाळंतणीच्या खाटे जवळ घरातील जेवणासाठी मसाला वाटण्याचा दंगडी पाटा मांडला जातो. त्यावर नागिनीच्या पानावर सुपारी , हळकुंड, अंबट चिंच, जायफळ, नाडापुडी, दहा दंगडी गोल खंडे, वही - पेन, लोखंडी वस्तू एकांड ठेवून पूजनाचा कार्यक्रम केला जातो. सुवर्णा मध्ये सटवाई च्या उमटवलेल्या लहान छबीचा देखील पूजनात समावेश केलेला असतो. पूजेच्या ठिकाणी कणकेच्या दिव्यात गोडेतेल घालून ते दिवे प्रज्वलित करीतात.

कुंटुंबात मुलगी जन्माला आली असल्यास पाच कुमारिकांना भोजनाचा कार्यक्रम आयोजित करतात.त्यासाठी चपाती,भात, वरण, कढी असे जेवण बनविले जाते. मुलगा जन्माला आला असल्यास पाच मुलांसाठी भोजनाचा कार्यक्रम केला जातो. पूजन झाल्यावर नाडापुडीतील दोऱ्यांमध्ये सुवर्णातील लहान छबी बांधून ती बाळाच्या मनगटावर बांधली जाते. पूजनातील लोखंडी एकांडाचा उपयोग त्या लहान बाळाला सर्दी झाल्यावर उगाळून लावण्यासाठी केला जातो.

पूजनाच्या दुसऱ्या दिवशी आई - बालकाचे उसे बदलते. पुर्ण सव्वा महिना झाल्यावर गावाच्या बाहेर जाऊन वाटेवरही अशाच पध्दतीने "सटवाई" ची पूजा केली जाते. चार ते पाच आठवड्या नंतर आई बाळाला घेऊन गावाच्या जवळ असलेल्या

"सटवाई" देवीच्या दर्शनाला जातात. श्रावणातील सोमवारी सटवाई चे पूजन करण्याची प्रथा जुन्नर परिसरात आजही चालू आहे. प्रत्येक गावाच्या जवळ पास "सटवाई" देवीचे मंदिर असते. बाळांच्या जन्माशी जोडल्या गेलेल्या प्रथा परंपरांचा अभ्यास करून त्यावर शोध प्रबंध सादर करण्यासाठी प्रख्यात विद्यापीठातील विद्यार्थी अभ्यासक मित्र अभ्यासासाठी जुन्नर परिसरात येत असतात. "सटवाई" देवी ही जुन्नर परिसरातील लोकांचे श्रध्दास्थान आहे. जुन्नर परिसरातील काही "सटवाई" देवीची आख्यायिका या भागातील वयोवृद्ध आजही सांगत असतात.

--- बापुजी ताम्हाणे, जुन्नर ( लेण्याद्री - गोळेगांव )

जुन्नर परिसरातील प्राचीन इतिहासाचे अभ्यासक

मों. नं. 9730862068

जुन्नरचे सातवाहन काळातील " सिंह छाप " नाणे....

 

जुन्नरचे सातवाहन काळातील " सिंह छाप " नाणे....

-------------------------------------------------------------

जुन्नरचे सातवाहन काळातील " सिंह छाप " नाणे हे प्राचीन जुन्नरच्या सातवाहन काळातील इतिहासाचे एक ठोक साधन आहे. जुन्नरच्या सातवाहन काळातील नाण्याच्या आधाराने प्राचीन जुन्नरच्या इतिहासात दडलेल्या अनेक गोष्टी समोर येण्यास मदत होतात. जुन्नरची सातवाहन काळातील ' सिंह छाप" नाणी संशोधनासाठी अतिशय उपयुक्त आहे. जुन्नर परिसरातील निसर्ग संवर्धनाचे दोन हजार दोनशे वर्षापूर्वी देखील जाणीवपूर्वक प्रयत्न जुन्नर परिसरात होत असल्याचे येथील लेण्यातील शिलालेखातून दिसते.प्राचीन नाणी आपल्याला निसर्गाकडे जाण्याची ऐक दिशा दाखवते. प्राचीन जुन्नरच्या सातवाहन काळातील " सिंह छाप " नाण्यातून जुन्नरच्या इतिहासाचे धागे गवसतात. प्राचीन नाण्यातून सातवाहन काळातील जणू मानव निसर्ग पूजक होता याची साक्ष समजते. " सिंह छाप" नाणे हे जुन्नर च्या सातवाहन टांकसाळीचे वैशिष्ट्य आहेत.

जुन्नरच्या सातवाहन कालीन नाण्यावरील सिह जास्त करून डावी कडे पाहात उभा दाखविला असून मुख्य म्हणजे सिंहाची आयाळ हि टिंबाटिंबाची व भरघोस असते. जुन्नरच्या सिंह छाप नाण्यावरील सिंह हा जणूकाही योध्द करण्यासाठी उभा असल्यासारखे वाटते तर सिंहाची शेपटी वर वळलेली असते. सिहाच्या तोडा पुढे ध्वज दाखविला आहे. सिंहाच्या डोक्यावरील नाण्याच्या अर्धगोलाकार भागात लेख असतो. सिंहाच्या पोटात दोन कमानीआहेत.

नाण्याच्या दुसऱ्या बाजूस उज्जैन चिंन्ह न नंदीपाद चिन्ह असते. दोन डंबेल्स एकमेकांवर एक उभा आणि एक आडवा ठेवलेले असून त्यांच्या चारी टोकांना चार पोकळ वर्तुळे आहेत. सातवाहन काळातील नाणी शिसे, पोटीन धातूची आहेत. जुन्नर परिसरातून उपलब्ध झालेल्या नाण्यामध्ये श्री सातवाहन, श्री सातकर्णी, सिव सातकर्णी, पुलमावली, नहपान अशी नाणी मिळालेली आहेत. काही सिंह छाप नाणी मोठी - लहान आकाराची जुने भगार विकणाऱ्या लोकाच्या माध्यमातून उजाडात आली.

जुन्नरच्या सातवाहन कालीन राजघराण्यातील व्यक्तीच्या पराक्रमाचा खरा इतिहास जगाच्या समोर आलेला आहे. मला तर ही नाणी मिळवण्यासाठी खुप म्हणजे कित्येक वर्षे दिवस लागले जुने भगार वस्तू विकणारी मंडळी म्हणजे जुनी नाणी - वस्तू ही इतिहास अभ्यासासाठी ऐक महत्त्वाचा घटक आहे. माझा स्वतःचा दुर्मिळ नाणी संग्रह उभा करण्यासाठी दुसऱ्याच्या शेतावर माझी पत्नी तसेच मि मोलमजुरी, हमाली, भाजीपाला विक्री मधून मला मिळालेल्या पैशातून रोजच्या घरगुती कुटुंबातील खर्चात

बचत करुन पोटाला चिमटा घेऊन हा नाणी संग्रह उभा केला.

--- बापुजी ताम्हाणे, लेण्याद्री - गोळेगांव ( जुन्नर )

मों. नं. 9730862068

जुन्नर परिसरातील सातवाहन काळातील अवशेष...

 

जुन्नर परिसरातील सातवाहन काळातील अवशेष...

----------------------------------------------------------------

जुन्नर परिसरात सातवाहन काळातील घराचे अवशेष मागील काही वर्षापूर्वी मिळालेले आहेत. जुन्नर परिसरातील आगरगांव, गोळेगाव, खालचा माळीवाडा, उदापूर, कुसूर,निरगुडे अशा प्रकारच्या गावामधून सातवाहन काळातील अवशेष उजाडात आलेले आहेत . त्यात सातवाहन कालीन घरे ( निवास ) अढळून आलेली आहेत. त्या घराच्या भाजलेल्या विटा २१ इंच लांब, ११ इंच रुंद तर ३ इंच जाड अशा तर काही ठिकाणी मोठ्या आकाराच्या विटा आढळुन आल्या आहेत. सातवाहन काळातील घराचे खांब लाकडी असत ते खांब घराच्या भिंतीत रोवले असत. घराचे छप्पर लाकडी असत त्यावर चौकोनी किंवा आयताकृती कौले असत .कौलाच्या वरील बाजूस असलेल्या दोन छिद्रातून लोखंडी खिळे वांशावर ठोकले जात. किंव्हा झाडाच्या वेलानी छिंद्रातून वांशाना घट्ट बाधत असत. लोखंडी खिळ्यासहित अशी कौले जुन्नर परिसरातून पाहायला मिळालेली आहेत.

सातवाहन काळातील जुन्नर परिसरातील कौलांना दोन उभट पन्हाळी पाणी वाहून जायला ठेवलेल्या पाहायला मिळतात. याशिवाय कौलाच्या खालच्या भागास एक खाच असून ती शेजारच्या कौलाच्या कडेला अडकविली जात असत.कुकडी नदीच्या काठावरील माती वापरून ही कौले बनवित असत. त्यानंतर ति उन्हात वाळवून ति भट्टीत पक्की भाजून काढत असत.घराचा आकार काही ठिकाणी चौकोनी असत काही गावात सन १९५५ च्या दरम्यान १२×१५ फूट व १२×१३ फूटच्या आकाराच्या खोल्या स्थानिक अभ्यासकाना पाहायला मिळाल्या होत्या. घराचा पाया भक्कम पणे करण्यासाठी दंगड गोट्याचा वापर केलेला पाहायला मिळाला.सर्वसाधारण पणे कुकडी नदी काठची चिकण माती घराच्या गिलाव्यासाठी वापरित.घराच्या जवळ जळक्या लाकडाचा कोळसा,फुटलेल्या मातीच्या भांड्याचे काठ, जनावरांची हाडे अशी बरीच अवशेष अढळून आली आहेत.

जुन्नर परिसरात चार पाय असलेले एकसंघ दंगडात कोरून काढलेले पाटे - वरवंटे मिळालेले आहेत . त्यावर धार्मिक शुभ चिंन्ह आढळतात. अशा पाट्याचा एक शिरोभाग पुढे आल्याने वाटलेले धान्य पाट्याच्या पुढील बाजूच्या खाली ठेवलेल्या मृदचक्रातील थाळीत पडे.

धान्य दळण्यासाठी जात्याचा उपयोग प्रथमच सातवाहन काळात केला असावा. मत्र हे जाते आजच्यापेक्षा वेगळे होते. त्यांची वरची तळी उभट असून लाकडी दांडा आडवा घातला जाई व दोन स्त्रिया समोरासमोर बसून हा दांडा फिरविला जाई. हे आडव्या दांड्याचे जाते मुळचे 'रोमन ' असून त्यांच्याकडून ते जुन्नर परिसरात आले असावे. असे.जुन्नर परिसराचे प्राचीन इतिहास अभ्यासक बापूजी ताम्हाणे म्हणतात. हल्ली मात्र उभ्या दांड्याचे जाते असून रोमन जात्याची ती सुधारित आवृत्ती होय . जुन्नर परिसरातील सातवाहन काळात धान्य रात्रभर भिजत ठेवून सकाळी सातवाहन काळातील स्त्री सकाळच्या पाहारी लवकर उठून दंगडी पाट्यावर धान्य वाटून जाडी - भरडी भाकरी ,रोट करुन विस्त्यावर भाजीत असत . पण आडव्या दांड्याच्या जात्यामूळे ताज्या भाकऱ्या,पोळ्या जुन्नर परिसरातील सातवाहन काळातील लोकवस्तीच्या घरातून होऊ लागल्या.

---- बापूजी ताम्हाणे, गोळेगाव - लेण्याद्री ( जुन्नर )

ता. जुन्नर, जि. पुणे.( महाराष्ट्र )

मों. नं. 9730862068

जुन्नरच्या लेणीत आढळले...... "रोमन" साम्राज्यामध्ये खेळला जाणाऱ्या पट खेळाचे पुरावे

 

जुन्नरच्या लेणीत आढळले......

"रोमन" साम्राज्यामध्ये खेळला जाणाऱ्या पट खेळाचे पुरावे

***********************

तुळजा लेणी गटसमुहातील लेण्याचा अभ्यास करताना लेणी नं. १३ मधील खोलीच्या सपाट पृष्ठभागावर दुर्मिळ बैठ्या खेळाचे पुरावे आढळल्याचे प्राचीन इतिहास अभ्यासक बापूजी ताम्हाणे यांनी सांगितले.

ताम्हाणे म्हणाले, जुन्नर परिसरातील लेण्यापैकी तुळजा लेणी गट समुहातील लेण्या प्रथम इसवी. सनाच्या पहिल्या शतकाच्या मध्यास कोरलेल्या असाव्यात. त्यापैकी लेणी नं. १३ चे दर्शनी भाग तुटलेला असून आतील चौरस मंडपातील दोन्ही बाजूस तसेच मागील भितीच्या अंगास दगडी बाक कोरलेले आहेत. त्या लेणीचा बैठक किंवा सभागृहासाठी उपयोग केला जात असत. लेणी खोलीच्या सपाट पृष्ठभागावर " रोमन" साम्राज्या मध्ये "नवकांकरी" बैठ्या खेळाचा पट खेळला जात असत अशाच प्रकारचा हा दुर्मिळ खेळाचा पट येथील लेणीत पहावयास मिळतो.

" नवकांकरी" हा संस्कृत शब्द असून त्यांचा अर्थ ९ खडे असा होतो. कन्नड मध्ये ' सालू माने अटा' तर गुजराती मध्ये ' नवकाक्री' तसेच तेलुगू मध्ये ' दादी' म्हणून ओळखला जातो. हा एक समरेखन खेळ आहे. हा बैठा खेळ पटावर दोन खेळाडूंनी खेळला जातो. खेळ खेळत असताना प्रत्येक खेळाडूला ९ प्यादे मिळतात.

" नवकांकरी " बैठा खेळ पटावरील प्रत्येक आतील चौकोनाच्या बाजूच्या मध्यभागी संबंधित बाह्य चौकोनाच्या बाजूच्या मध्यापर्यंत रेषानी जोडलेल्या तीन एकाग्र चौकोनाचा समावेश असलेल्या पटावर खेळला जातो. " नवकांकरी" खेळाचे आणखी एक वैशिष्ट्य असे की, प्रत्यक्ष खेळाडू जसा त्यात रंगतो तसेच तो खेळ पाहणारे प्रेक्षकही त्यांत तसेच रंगून जातात.

सातवाहन काळात जुन्नर - रोमचा कल्याण, भडोच,नाला - सोपारा अशा पश्चिम सम्रुद्र बंदरातील मार्गाने व्यापारी संबंध नाणेघाट ने जवळ आल्याने त्या वेळी " नवकांकरी" बैठा खेळ रोमन खलाशी खेळायचे त्यांच्या कडून हा खेळ सातवाहन कालीन जुन्नर परिसरात नाणेघाट मार्गाने आलेला असावा.

प्राचीन रोम आणि मध्ययुगीन भारत काळात " नवकांकरी" म्हणून बैठा खेळ लोकप्रिय होता. नाणेघाट मार्गाने जुन्नरच्या बाजारपेठ मध्ये व्यापारी व्यापारासाठी येत असत. व्यापारी येथील लेणीच्या परिसरात मुक्कामासाठी थांबत त्यावेळी फावला वेळ घालविण्यासाठी हा खेळ खेळावे असा विचार त्या वेळच्या व्यापारी लोकांच्या मनात आला असावा. तुळजा लेणीत खेळती हवा,भरपूर सूर्य प्रकाश येईल अशा ठिकाणी " नवकांकरी" पट खेळाच्या पटाची निर्मिती करण्यात आली असल्याची माहिती बापुजी ताम्हाणे यांनी दिली.

--- बापुजी ताम्हाणे, गोळेगाव ( लेण्याद्री ) मों. नं. 9730862068

जुन्नरचा ऐतिहासिक काळातील " मैलाचा दगड".

 

जुन्नरचा ऐतिहासिक काळातील " मैलाचा दगड"..

-----------------------------------------------------------

जुन्नर हे शहर सातवाहन काळापासून ऐक महत्त्वाचे प्रमुख व्यापारी बाजारपेठ चे शहर म्हणून ओळखले जाते. सातवाहन काळात तसेच मध्ययुगीन काळात जुन्नरचा नाणेघाट मार्गे कल्याणला व्यापारी माल जात असे.

ब्रिटिश काळात कल्याण कडे जाणारा मार्गे हा जुन्नर ते कल्याण महत्त्वाचा म्हणून ओळखला जात असत. जुन्नर शहरातील कल्याण पेठमधील जुन्नरचे उपनगराध्यक्ष अँडव्होकेट राजेंद्र बुट्टे पाटील यांच्या निवासस्थाना जवळच ऐक " जुना ऐतिहासीक मैलाचा दगड" रस्त्याच्या कडेला उभा आहे. त्या वैशिष्ट्यपूर्ण दगडावर एका वर्तुळाकार निळ्या तैलरंगाने स्पष्ट दिसेल अशा इंग्लिश 56 अंकात तर ५६ मराठी ,देवनागरी अंकात आकडे दिसतात.

वैशिष्ट्यपूर्ण हा दगड तळाशी जरा रुंद तर वरच्या बाजूला निमुळता होत गेलेल्या सारखा दिसतो. दगडाच्या उभ्या दुसऱ्या बाजूला वर्तुळामध्ये असणारे इंग्लिश मध्ये 1 आणि मराठी, देवनागरी अंकात १ असे आकडे आपल्याला दिसून येतात. या आकड्यांशिवाय कोणतेही आकडे किंवा अक्षरे तसेच खुणा ह्या दगडावर दिसून येत नाहीत. जुन्नर ते कल्याण हे अंतर इंग्लिश मध्ये 56 तर मराठी, देवनागरी अंकात ५६ मैल असे दाखविणाऱ्या रस्त्यावरील हा पहिला अंतरदर्शक दगड म्हणून ओळखला जातो. १ हा अंक रस्ता मार्गे दर्शविणारा असावा. अशाच प्रकारचे "मैलाचे दगड" जुन्नर जवळील पाडळी रस्त्यावर तसेच नाणेघाट, माणिकडोह जवळ आहेत. काही मैलाचे दगड रात्रीच्या वेळी प्रवास करताना दिसावे ,त्यावरील मैलाचे अक दिसावे यासाठी अकाच्या बाजूने ऐक लहान कोनाडा कोरलेला दिसतो. त्यात रात्रीच्या वेळी दिवा पेटता ठेवत असत. कारण किती मैल प्रवास करायचा,अगर केला हे समजावे म्हणून ति सोय केलेली असावी.

---- बापुजी ताम्हाणे, गोळेगांव - लेण्याद्री ( जुन्नर )

ता. जुन्नर, जि. पुणे ( महाराष्ट्र )

मराठा " धोप" तलवार एक सर्वोत्कृष्ट हत्यार....

 

मराठा " धोप" तलवार एक सर्वोत्कृष्ट हत्यार.....

------------------------------------------------------------

शिवकालापूर्वी ज्या तलवारी वापरत त्याला उघडी मुठ असायची ती शिवाजी महाराजांनी मूठ बंद करुन घेतली एखाद्या तलवारीचा वार घसरुन खाली हातावर आला तरी हात सुरक्षित रहावा यासाठी मुठीला आवरण लावलं. त्यांच बरोबर तलवार जी थोडी जाड होती ती पातळ करुन एक फुटापर्यंत आणखी लांब शिवाजी महाराजांनी केली. पाते लांब केले परंतु वजन वाढणार नाही यांची काळजी ही घेतली आणि शत्रूच्या मोठ्यात - मोठ्या घावणे तलवार तुटणार नाही अशी व्यवस्था महाराजांनी करुन घेतली.

त्यासाठी तलवारीला मधून पन्हळ ठेवली .त्याचा प्रभाव इतका दिसून आला की हे हत्यार सर्व पायदळासाठी उपलब्ध व्हावे अशी गरज त्या वेळच्या मावळ्यांनी व्यक्त केली. अशा तलवारी ला मराठा तलवार म्हणून ओळखले जाऊ लागले. शिवाजी महाराजांनी ही मराठा तलवार लांब केल्याने त्याचे टोकाकडील वजन यांचा तोल सांभाळताना मुठीवर वजन जास्त आल्या सारखे वाटे त्याला पर्याय म्हणून अशा प्रकारच्या तलवारीच्या मुठीच्या मागे गज लावायला सुरुवात केली. ऐक प्रसंगी तलवारीच्या मुठी मागील हा गजही शत्रुच्या डोक्यात खिळ्याप्रमाणे ठोकला जाई. ही तलवार चालवून हाताला घाम येईल तो घाम हाताच्या मुठी पर्यत जाऊन मूठ सैल होईल आणि तलवार हातातून गळून पडेल अशी शक्यता होती तेव्हा पकड एकदम मजबूत रहावी म्हणून मुठीला आतून गादीचा अस्तर लावून घेतले म्हणून मराठे सात तास सलग हत्यार चालवू शकले. अशा ह्या धोप तलवारी चा खुप वैशिष्ट्यपूर्ण माहिती अजून मोठी आहे. ह्या धोप तलवारी निर्मिती बद्दल खुप मोठा इतिहास आहे.

-- बापुजी ताम्हाणे, लेण्याद्री - गोळेगांव ( जुन्नर )

मों. नं. 9730862068

जुन्नर चे सातवाहन कालीन "सांस्कृतीक जीवन "...

 

जुन्नर चे सातवाहन कालीन "सांस्कृतीक जीवन "...

-----------------------------------------------------------------

जुन्नर परिसराचा दोन हजार दोनशे वर्षापूर्वी चा इतिहास भक्कम पुराव्यानिशी अभ्यासकाना लिहायचा असेल तर तो सातवाहन काळापासूनच लिहावा लागतो. सातवाहन साम्राज्यांनी जुन्नर ला भारतीय राजकारणाच्या नकाशावर मानाच प्रख्यात स्थान मिळून दिले. सातवाहन कालीन राजांनी राजकीय स्थिरता,उत्तम प्रशासन, धार्मिक सहिष्णुता तसेच जुन्नर नाणेघाट मार्गाने समुद्र बंदरातून पाश्चिमात्य देशाच्या व्यापारास चालना दिली.

कल्याण, सोपासोपारा तसेच पश्चिम दिशेच्या समुद्र बंदरातून पाश्चिमात्य देशातून माल आयात - निर्यात केला जात असे. सातवाहन काळात जुन्नरच्या बाजारपेठेतून विविध प्रकारचे कापड, हस्तीदंती वस्तू, मसाले, पाळीव प्राणी, मोती, औषधे अशा वस्तू निर्यात केल्या जात तर काचसामान, मंद्य, मद्यंकुंभ, सोने, चांदी, नक्षीदार भांडी अशा वस्तू नाणेघाट मार्गाने जुन्नरच्या बाजारपेठ मध्ये आयात केले जात होत्या.

व्यापार, उद्योग व्यवसायामुळे सातवाहन काळात जुन्नर परिसरात नागरी करणाला चालना मिळाली होती. सातवाहन काळात लेण्याद्री जवळील सध्याचे गोळेगांव ( गवळी वाडा ) ,अगर, खालचा माळीवाडा, कुसूर, निरगुडे, सुसरबाग, उदापुर अशा प्रकारची बरीच लोकवस्ती स्थळाची गावे होती. जुन्नर ,पैठण, तेर, भोकरदन, कोल्हापूर ही सातवाहन कालीन कलेची प्रमुख केंद्र होती. बांगड्या, ताईत - पँन्डल, मणी, कर्णभूषणे, असे विविध अंलकार बनवण्याची कला परिसरातील लोकांना सातवाहन काळात अवगत होती.

सातवाहन राजांनी साहित्य, कला, स्थापत्य यात भरभरुन योगदान जुन्नर परिसराला दिल्याचे दिसून येते. याच काळात जुन्नर परिसराचा मोठा विकास व विस्तार झाल्याचे त्यांच्या शिल्लक राहिलेल्या लोकसंस्कृती अवशेषावरुन दिसून येते.जुन्नर ,पैठण, नाशिक, कर्हाड, तेर, भोकरदन हि प्रख्यात नगरे सातवाहन सम्राज्याच्या व्यापारी मार्गाने ऐकमेकाना नाणेघाट व्यापारी बाजारपेठ मुळे जोडली गेली होती. त्याकाळी हा एक महत्त्वाचा व्यापारी घाट मार्ग म्हणून ओळखला जात असायचा अंतर्गत व परदेशी व्यापार मोठ्या प्रमाणात जुन्नर मधून चालत होता.त्यावेळी जुन्नर परिसरात लेण्या, चैत्यगृह, विहार या माध्यमातून स्थापत्य कलेचा मोठा विकास झालेला होता.

--- बापुजी ताम्हाणे, जुन्नर (जिल्हा - पुणे ) महाराष्ट्र

मों. नं. 9730862068

जुन्नर मधील लेण्यांत दुर्मीळ खेळाचे पट...

 

जुन्नर मधील लेण्यांत दुर्मीळ खेळाचे पट...

--------------------------------------------------------------------

जुन्नर परिसरातील सातवाहन काळातील कोरीव लेणी गट समूहाचा अभ्यास करीत असताना काही लेणीमधील सपाट पुष्ठभागावर खोदलेल्या स्वरूपात दुर्मीळ खेळाचे पट आढळले असल्याचे जुन्नरचे प्राचीन इतिहास अभ्यासक बापुजी ताम्हाणे यांनी सांगितले.

बापुजी ताम्हाणे म्हणाले की, जुन्नर जवळील शिवनेरी किल्ल्यावरील दक्षिण बाजूची लेणी गट समूहातील लेणी क्रमांक ५९ च्या जोड लेणीतील उजव्या बाजूकडील खोलीतील मोठ्या मंडपात तसेच भिमाशंकर, लेण्याद्री मधील सातवाहन काळात खोदलेल्या लेणी गट समूहातील लेणीच्या खालील सपाट पुष्ठभागावर अनुक्रमे ' वाघ - बकरी व मंकाला,चौसर' सारख्या दुर्मीळ बैठ्या खेळाचे पट खोदलेले दिसून येतात.

नाणेघाट ,दाऱ्याघाट, माळशेज अशा व्यापारी मार्गाने कल्याण, सोपारा, भंडोज बंदरातून समुद्रमार्गे पश्चिमात्य देशात व्यापार होत असताना कधीतरी मध्ययुगीन काळात जुन्नरला हा बैठा खेळ त्यानी आपल्या सोबत आणला असावा. शिवनेरी किल्ला लेणी परिसरात असणारे शिपाई, व्यापारी, पहारेकरी, डोगरावर गुरे चारण्यासाठी येणारे गुराखी किंवा अन्य लोक हे खेळ खेळत असणार हे नक्कीच असावेत.

वाघ - बकरीचा हा बुध्दीबळासारखा खूप रोमांचक खेळ आहे. ह्या बैठ्या खेळात दोन खेळाडू असतात. एखाद्या खेळाडू कडे समजा ४ वाघ आहेत .आणि दुसऱ्या खेळाडू कडे समजा २० शेळ्या आहेत. वाघांच्या खेळाडू ला सर्व बकऱ्याची शिकार करावी लागते आणि बकरी खेळाडूला वाघाला अडवावे लागते. जर खेळातील खेळाडूने समजा वाघाने सर्व बकऱ्याची शिकार केली तर वाघ खेळाडू वादक विजयी होईल. जर खेळातील खेळाडू बकरीने एकत्र वाघास एखाद्या दुर्गम ठिकाणी रोखले तर शेळी खेळाडू जिकला असे समजावे.

अशा प्रकारचा बैठा पट खेळ लहानांपासून वृध्दांपर्यत सर्वानाच मनोरंजन, विरगुंळ्याची गरज त्या काळी भासत असेलच मुख्य म्हणजे हे बैठे खेळ खेळण्यासाठी लागणारी सामग्री अतिशय साधी असते.

अशा प्रकारच्या बैठे खेळाचे पट भाजे, र्काला, पातळेश्वर,रायगड, जेजूरी, सिंहगड अन्य कित्येक गड किल्ले व लेण्या ह्यामधून खोदलेले दिसतात .अशा प्रकारचे बैठे 'बाघ - बकरी व मंकाला, चौसर' खेळ वेळ घालवण्याचे व बुध्दिला चालना देण्यासाठी आजही खेडेगावातून खेळले जातात असे बापुजी ताम्हाणे, जुन्नर यानी सांगितले.

--- बापुजी ताम्हणे, गोळेगांव - लेण्याद्री ( जुन्नर )

( जुन्नर परिसरातील इतिहासाचे अभ्यासक )

मों. नं. 9730862068

जुन्नर परिसरातील " सातवाहन काळातील घराचे कौल "

 

जुन्नर परिसरातील " सातवाहन काळातील घराचे कौल "

-------------------------------------------------------------

जुन्नर परिसरातील सातवाहन कालीन घराची बांधनी पक्की होती. घर बाधकामातील विटा एकावर एक जोड येणार नाहीत अशा पध्दतीने ठेवलेल्या असत. बाधकामातील खालच्या विटा आडव्या तर वरच्या विटा उभ्या ह्या पध्दतीने असल्याने घरांची बांधनी भक्कम असायची.बाधकामातील विटा आकाराने खुप मोठ्या म्हणजे साधारणपणे २१ इंच लांब, ११ इंच रुंद ,३ इंच जाडीच्या होत्या.

जुन्नर परिसरातील गोळेगांव, उदापुर, कुसूर,पाडळी, जुन्नर ,सुसरबाग,डिगोंरे,निरगुडे येथील सातवाहन कालीन घरांची छप्परे भिंतीत आणि जमिनीत लाकडे वासे पुरुन त्यावर आडव्या लगी ( लाकडी वासे ) टाकून तयार केली जात. आणि त्यावर एका विशिष्ट प्रकारची भाजलेल्या मातीची कौले ठेवीत असत. ति कौले साधारणपणे आयत आकाराची असून त्यांना वरच्या भागास पन्हाळ्या केलेल्या दिसून येतात. सातवाहन काळात जुन्नर परिसरात भरपूर पाऊस पडत असावा .पावसाचे पाणी झटकन निघून जाता यावे म्हणून ही व्यवस्था कौलाना केलेली असायची.

जुन्नर परिसरातील सातवाहन काळातील घराच्या कौलांना वरच्या अंगास दोन छिंद्रे असून त्यांतून ती झाडाच्या वेलानी किंव्हा खिळ्यांनी लगीवर ( लाकडी वासे ) बाधीत किव्हा ठोकून बसवीत .कौलांना दिलेला उतार तसेच त्यांवर काढलेल्या पन्हाळी यावरुन जुन्नर परिसरात सध्या पडत असलेल्या पावसाच्या मानापेक्षा जास्त पाऊस सातवाहन काळात पडत असावा असे सिध्द होते.

अशा विशिष्ट प्रकारची भाजलेल्या मातीची कौले नाशिक, कोल्हापूर, तेर, नालासोपारा, नेवासे, पैठण आदि ठिकाणी संशोधकांना - सातवाहन कालीन इतिहास अभ्यासकाना सातवाहन कालीन वस्तीस्थळाच्या भागात पाहायला मिळाली. लेण्याद्री जवळील गोळेगांव मध्ये सातवाहन कालीन लोकवस्ती चे अवशेष आजही दिसून येतात. जुन्नर परिसरातील असंख्य लेण्यांत जे शेकडो बुध्द भिक्षु निवास ( वर्षावास) करीत असतील ,त्याच्या भिक्षेसाठी, निर्वाहासाठी आश्रय देणाऱ्या लोकांच्या वस्त्या या प्राचीन जुन्नर परिसरात ठिकठिकाणी दिसून येतात.

---- बापुजी ताम्हाणे, गोळेगांव - लेण्याद्री ( जुन्नर)

( प्राचीन इतिहासाचे अभ्यासक )

मों. नं. 9730862068

जुन्नरला पाणीपुरवठा करणारे निजामकाळातील" उसासे"

 

जुन्नरला पाणीपुरवठा करणारे निजामकाळातील" उसासे"

-------------------------------------------------------------------

जुन्नर शहराची पाणीपुरवठा व्यवस्था निजामकाळातील होती. शिवनेरी किल्ल्याच्या जवळील पद्मावती तळे, अंधारी विहीर, बारा बावडी, कुंभार तलाव यातून विविध आकाराच्या खापराच्या पाईपलाईन द्वारे जुन्नर शहरात पाणी आणून ते शहरातील विविध पेठातून हौदात सोडविण्यात आले होते.

सन १४८५ ते १५९५ पर्यत जुन्नर शहरावर तसेच परिसरावर ,शिवनेरी किल्ल्यावर अहमदनगरच्या निजामाचा ताबा होता. निजामशाही काळातील स्थापत्य अभियंता ' मलिक अंबर ' यांने जुन्नर शहराला ( नगराला) पाणी पुरवठा करणारी खापराची पाईपलाईन ची योजना सन १४९५ मध्ये कार्यान्वित केली होती . जुन्नर शहराचा भाग उंच - संखल आहे. जुन्नर शहरातील काही ऐतिहासिक पेठा साधारण पणे उंच भागावर आहे तर काही पेठा संखल भागावर वसलेल्या आहेत. शहरातील उंच भागातील पेठामध्ये खापराच्या पाईपलाईन द्वारे पाणी पोहचत नव्हते. उंच भागात पाणी जावे यासाठी शहरातील दहा - बारा ठिकाणी "उसासे " काढण्यात आले होते.

बऱ्याच वर्षानंतर शहरातील पाईपलाईन नादुरुस्त झाली बऱ्याच पेठातील पाईपलाईन मध्ये माती बसून पाणी यायचे बंद झाले. अशा वेळी तातडीने उपाय म्हणून रावसाहेबांनी निजाम काळातील पाईपलाईन दुरुस्त करुन पाणीपुरवठा सुरळीत केला.

---- बापुजी ताम्हाणे, गोळेगांव - लेण्याद्री ( जुन्नर )

मों. नं. 9730862068

जुन्नरची ऐतिहासिक "सौदागर घुमट"

 

जुन्नरची ऐतिहासिक "सौदागर घुमट"

---------------------------------------------------------

जुन्नर - शिरोली रस्त्यावर हापुसबाग परिसरात उंचवट्यावर अंदाजे ६० फूट लांब ६० फूट रूंदीची घडीव दगडी बांधणीतील चौरसाकृती वास्तू पाहणाऱ्याचे लक्ष वेधून घेत असते. चौरसाकृती ५० फूट उंचीच्या भितीनी त्यांच्यावर ३० फूट उंचीचे , तर २५ फूट त्रिज्येचे आकर्षक घुमट तोलून धरलेले आहेत. इमारतीच्या दर्शनी बाजूच्या भितीवर दोन टप्प्यात कमानीची रचना असून दगडात घडविलेले नक्षीदार प्रवेशद्वार आणि जाळीदार खिडक्या आकर्षक आहेत. आतील बाजूवर फारशी भाषेतील मजकूर कोरलेला आहे. त्याचा अद्याप अर्थबोध झालेला नाही. आतमध्ये हबशी प्रमुखाच्या व त्याच्या कुटुंबीयाच्या ९ कबरी आहेत. इमारतीचे देखणेपण व वैभवावरून खास व्यक्तीच्या कबरीवर बांधलेले हे स्मारक कोण्या मोठ्या असामीचे किबहुना मलीक अंबरच्या कुटुंबापैकी कोणाचे स्मारक असण्याची शक्यता याबाबत वर्तवली जाते. सन १४९० च्या कालखंडात बहामनी सुलतानांचा सरदार मलीक अंबर याने जुन्नर परिसरात निजामशाही ची स्थापना केली होती. त्यानंतर वाढत्या साम्राज्याला सोयिस्कर अशा राजधानी साठी पुढे निजामशाहीची राजधानी नगरला नेण्यात आली. निजामशहाचा वजीर मलीक अंबर याचा संबंध सौदागर घुमट या वास्तूशी असल्याचे सागितले जाते.

भारतीय पुरातत्त्व विभागाच्या वतीने १६ लाख रूपये खर्चाचे या इमारतीच्या मजबुती करणासाठी काम केल्याचे येथील लोकानकडुन अंदाज केला जात असल्याचे समजते. ह्या वास्तूच्या संरक्षण जतनीकरणाचे काम भारतीय पुरातत्त्व विभागाने काही दिवसांपूर्वी सुरू केले होते. जवळपास ४०० वर्षे ऊन, वारा, पावसाच्या नैसर्गिक कालचक्राशी सामना करीत आजही तेवढ्याच दिमाखात उभी असलेली ही ऐतिहासीक वास्तू मजबुतीकरणाच्या कामानंतर अधिकच उजळून निघालेली आहे.

-- बापुजी ताम्हाणे, गोळेगांव - लेण्याद्री

ता. जुन्नर, जि. पुणे

मो. नं. 9730862068