शिवकालीन दुर्ग व्यवस्था. भाग 2

शिवकालीन दुर्ग व्यवस्था.

भाग 2

लेखनसिमा!

श्री शिवसेवेशी तत्पर तुषार भोर निरंतर. अध्यक्ष सखा सह्याद्री गिर्यारोहक पुणे.

एखादा किल्ला जिंकल्यावर लष्करीदृष्ट्या राखणे जितके महत्वाचे तितकेच त्याचा अंतर्गत कारभार सुद्धा चोख ठेवणे महत्त्वाचे. म्हणूनच महाराजांनी कुठल्याही गडाचे कारभार कुण्या एका माणसाच्या किंवा अधिकाऱ्याच्या अखत्यारीत न ठेवता एकमेकांवर विसंबून राहणाऱ्या कारभाऱ्यांच्या हाती दिल्याचे दिसते. अशाप्रकारे महाराजांनी गडावर कारभारासाठी समान पातळीची तीन मुख्य पदे ठेवल्याचे आढळते.

#1) हवालदार किंवा किल्लेदार -

किल्ल्याच्या द्वाराच्या किल्ल्या ह्या हवालदार किंवा किल्लेदाराकडे असत. स्वतः किल्लेदार रोज सुर्यास्थाला किल्ला बंद करताना आणि पुन्हा सूर्योदयाला किल्ला उघडताना द्वारापाशी हजर असे. किल्लेदार हाच गडावरील सैन्याचा मुख्य अधिकारी असे. किल्लेदार हा बेडर, प्रामाणिक आणि सिंहाच्या काळजाचा असावा. तसेच तो स्वामिनिष्ठ आणि स्वतःच्या प्राणाची पर्वा न करणारा असावा.

हवालदारास वार्षिक 125 होन म्हणजेच जवळ जवळ 450 रुपये वेतन असे. त्याच्या हाताखाली किल्ल्याचा सरनौबत आणि त्याच्या खाली गडावर असलेल्या तटानुसार तट सरनौबत ही पदे असत.

गडावरील कुठल्याही अधिकारी पदाची नेमणूक ही वंश परंपरागत नसायची. महाराज स्वतः पारखुन प्रत्येक अधिकाऱ्याची नेमणूक करत आणि कुठल्याही गडावर एकच किल्लेदार अथवा इतर अधिकारी कायम राहत नसत. सदर अधिकाऱ्यांचा कार्यकाल सुद्धा विसंगत असे.

उदा: किल्लेदार 3 वर्षांनी बदले तर तट सरनौबत 4 वर्षांनी बदले तर सबनीस आणि कारखानीस 5वर्षांनी बदलले जात. हे बदललेले कारभारी परत वेगवेगळ्या किल्ल्यांवर बदली होऊन जात.

#2)सबनीस

गडावरील हजेरी घेणे, जमाखर्चाचा हिशोब ठेवणे, सर्व पत्रव्यवहार सांभाळणे ही कामे सबनीस करत असे. याशिवाय गडाखालच्या महसुलाचा हिशोब सुद्धा सबनिसास ठेवावा लागे.ह्या हिशोबावर किल्लेदाराची मुद्रा असे. गडावरून बाहेर जाणारा पत्र व्यवहार सबनीसाच्या अखत्यारीत असे, आणि ह्या प्रत्येक पत्रावर कारखानिसाची मुद्रा असे.

#3)कारखानीस

गडावरील अन्न धान्य, दारूगोळा असे महत्वाच्या वस्तूंचे पुरवठ्याचे काम कारखानिसाकडे असे. त्याचे वाटपाचे काम सबनीसाच्या समोर होई किंवा त्याच्या माणसासमोर होई.

गडावरील रोजंदारीची बांधकामे कारखानीस बघे तसेच रोजमर्रा, हजेरी पत्रक ही कामे तो करी आणि सबनीस त्यावर लक्ष ठेवी. कारखानीस आणि सबनीस या दोघांचे वेतन सारखेच असायचे. याव्यतिरिक्त ह्या दोनही पदांच्या हाताखाली इतर कारकून लोकं सुद्धा असे.

वरील बंदोबस्त शिस्तीत आहे कि नाही हे

पाहण्यासाठी बऱ्याचदा महाराज स्वतः किंवा काही अधिकारी स्वतः भेट देत असत. गडावर मुख्य कारभारी पदे वगळता इतर कोणाचेही कुटुंबकबिले नसत. गडावरील शिबंदीची कुटुंबे गडाच्या खाली असत. परंतु गडाच्या खाली कोणालाही पक्के घर अथवा गढी बांधायची परवानगी नसे. सुरक्षेच्या कारणास्थव गडाचा घेर जितका मोकळा राहील तितका ठेवला जात असे कारण शत्रू कशाच्याही आडून लपून राहू नये हा उद्देश यामागे असायचा.